Water en bodem sturend deel 1 – Hoe is het ontstaan?

dinsdag 30 april 2024

1. Achtergrond – hoe is het ontstaan?
De term ‘water en bodem sturend’ (WBS) is tegenwoordig steeds vaker te horen. Diverse partijen schrijven erover, maar elk vanuit hun eigen perspectief. Het Rijkscollege geeft 6 stappen voor WBS terwijl het Kabinet een brief heeft geschreven met 7 uitgangspunten. Verder zijn er talloze publicaties en artikelen. Hoog tijd om daar nog iets aan toe te voegen. Dit keer echter een praktisch artikel waarin we heel concreet en pragmatisch ingaan op wat water en bodem sturend betekent voor een ontwikkeling of plangebied. We richten ons hier met name op de woningbouwopgave, waar gemeenten en ontwikkelaars mee te maken hebben.

Dit artikel vormt het eerste deel van een drieluik, waarin we dieper ingaan op het concept van water en bodem sturend. In dit deel verkennen we wat dit concept inhoudt en waarom het zo cruciaal is voor duurzame ontwikkelingen. Vervolgens zullen we in deel twee bespreken hoe we water en bodem sturend in de praktijk kunnen onderzoeken en toepassen, gevolgd door deel drie waarin we kijken wat WBS betekent voor de toekomst van woningbouw en planontwikkelingen.

Water en bodem sturend is al eeuwen geleden uitgevonden. Niet voor niets vestigden de eerste inwoners zich met name op hoger gelegen gebieden. Mensen leefden waar het water en de bodem dat toelieten. Zo’n 1000 jaar geleden is dat veranderd; we begonnen met de aanleg van dijken en watergangen en konden op deze manier andere leefgebieden veiligstellen. Later leerden we om natte gebieden droog te maken. Eerst deden we dit met windmolens, later met gemalen. Daardoor ontwikkelde ons land zich goed, en staan we nu wereldwijd bekend als ‘Nederland waterland’. Dat is een titel om trots op te zijn. Dit heeft echter ook een keerzijde: we lopen tegen de grenzen van ons bodem- en watersysteem aan. De gevolgen zijn in het nieuws te zien. 2023 was een jaar met bijna 40 dagen droogte en toch de meeste neerslag ooit gemeten. Het is de vraag of onze huidige water- en bodemsituatie geschikt zijn om meer van dit soort situaties te doorstaan.

25 november 2022 is de datum die het keerpunt van deze ontwikkeling markeert. Door het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat wordt een kamerbrief verzonden waarin wordt gepleit om water en bodem sturend te laten zijn in de ruimtelijke ontwikkeling. In de brief worden 7 uitgangspunten genoemd om het principe ‘water en bodem sturend’ vorm te geven. Deze uitgangspunten variëren van beleidsmatig (niet afwentelen op toekomstige generaties) tot heel concreet (rekening houden met extreme situaties, en minder afgraven en grond bedekken). Deze uitgangspunten zijn echter niet in de wet vastgelegd. Sommige gemeenten en waterschappen geven hier in meer of mindere mate zelf invulling aan. Bijvoorbeeld door specifieke toetsingskaders te hanteren.

Aanvullend op deze brief is door het College van Rijksadviseurs de Praktijkgids Water en bodem sturend uitgebracht. In deze gids worden 6 stappen uitgewerkt om vanuit dit mooie principe te werken. Het doel hiervan is handvatten te geven voor een fundamenteel andere houding en benadering van ruimtelijke ingrepen: Voorkom dat technische kunstwerken als protheses gaan werken, dus los van het geheel. Een prothese kan het lichaam versterken, maar kan ook in de weg gaan zitten. Zo is het droogpompen van een polder geen duurzame oplossing als dit verzilting tot gevolg heeft.

Het doel van water en bodem sturend lijkt vooral regionaal en landelijk gericht. In de stukken van de Rijksoverheid wordt het thema WBS vaak samen met zeespiegelstijging, zoetwatervoorraad en het rivierensysteem genoemd. Wat dat betreft lijkt het alsof dit thema weinig impact heeft op een lokale ontwikkeling van bijvoorbeeld 20 nieuwbouwwoningen, of een natuurgebied. Dit is echter een vertekend beeld! Juist in al die kleine ontwikkelingen is WBS heel goed toe te passen. De context is dan alleen anders. Op lokaal niveau gaat het in mindere mate over zeespiegelstijging, maar meer juist over het voorkomen van grondwateroverlast in het gebied. En het gaat niet over zoetwatervoorraad, maar over het beperken van negatieve gevolgen door langdurige droogte.

In het volgende deel kijken we concreet hoe water en bodem sturend een rol kan krijgen in dit soort lokale ontwikkelingen. Vervolgens bekijken we in deel 3 de risico’s en kansen van water en bodem sturend.